ΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ
Η ΔΥΣΚΟΛΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΣΤΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ
Μπορεί κανείς να σκεφτεί και να γράψει κριτικά για την “εκπαίδευση” και, παρ' όλα αυτά, να πιστεύει ότι σε αυτό που ονομάζεται “παιδαγωγική σχέση” δεν έχει αλλάξει τίποτε από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα; Τα κίνητρα των ανθρώπων στις μέρες μας είναι πιο διαφανή από ποτέ. Το προπαγανδιστικό εφέ, ο εντυπωσιασμός, η συνειδητή προσπάθεια επηρεασμού των άλλων διαμορφώνει το προφίλ του σύγχρονου εκπαιδευτικού σαν καθ' ομοίωση μικρογραφία πολιτικού ή τηλεπαρουσιαστή που δεν επιδιώκουν άλλο από την γενική αποδοχή, την δημοφιλία . Η αποδοχή, απ' όπου κι αν προέρχεται -προϊσταμένους, συναδέλφους, γονείς και κυρίως τους μαθητές- στέκει πιο ψηλά από όποια άλλη αξία στην αξιολογική κλίμακα του επαγγελματία δασκάλου και καθορίζει την συμπεριφορά του εντονότερα από οποιαδήποτε άλλη. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι κάτι τέτοιο είναι δικαιολογημένο, μια και η εκπαίδευση είναι το πιο συντηρητικό κομμάτι της κοινωνίας. Έτσι όμως, η κουλτούρα έχει καταντήσει μονοκαλλιέργεια και ο καλύτερος σπορέας στο πνευματικό χωράφι του σύγχρονου ανθρώπου είναι αυτός που πιο αποτελεσματικά κάνει ό,τι κάνουν όλοι οι άλλοι. Κανένα από τα όνειρα με τα οποία ρίχνεται κανείς στον στίβο της μάθησης δεν μπορεί να ευδοκιμήσει σ' αυτό το κλίμα της ισοπέδωσης που δεν αποσκοπεί παρά να κάνει πιο εύκολη την χειραγώγηση στο μέλλον. Η εγκατάλειψη των ανθρωπιστικών ιδεωδών του 19ου αιώνα και των κοινωνικών επιδιώξεων του 20 ού προς δόξαν των ασαφών συμπιλημάτων του 21ου είναι μια απλή εφαρμογή του παραδόξου του καιρού μας: όλα κινούνται πολύ γρήγορα κι ο άνθρωπος δεν έχει την δυνατότητα να σταθεί και ν' αναλογιστεί τα “προς τα πού” και τα “πώς” της πορείας του. Η μαζικότητα της ξέφρενης κίνησης της εποχής μας προς το ατεκμηρίωτο “εμπρός” έχει αντικαταστήσει την απαρχαιωμένη έννοια του σκοπού στην ζωή. Σ' αυτά τα δύο στοιχεία, την μαζικότητα και την τυφλή προοδευτικότητα και ανάπτυξη εδράζεται κυρίως το εκπαιδευτικό αδιέξοδο.
Σε πείσμα όμως αυτών, η σχέση του “παιδαγωγικού ζεύγους” δασκάλου- μαθητή παραμένει στον πυρήνα της ουσιαστικά ίδια, όσο -τουλάχιστον- δεν μεταβάλλονται οι λόγοι για τους οποίους διακινδυνεύει κανείς την περιπέτεια της μόρφωσης· ο χαρακτήρας του ρόλου του μορφωμένου διαμεσολαβητή που καθοδηγεί χωρίς να χειραγωγεί και διδάσκει δίχως να κηρύσσει ή να διεκδικεί θρησκευτική αυθεντικότητα αντιστέκεται με μια θαυμαστή διαχρονική διάθεση. Θα έλεγε κανείς ότι η ευθύνη του δασκάλου απέναντι στο μαθητή του έγκειται αποκλειστικά στο να μορφώσει τον εαυτό του τόσο, ώστε να αξίζει τον κόπο να μαθητεύσει κανείς κοντά του. Σχεδόν κανείς δεν φαίνεται όμως να νοιάζεται πραγματικά γι αυτό και οι εκπαιδευτικοί, στο σύνολό τους σχεδόν, αφήνονται να χαθούν στην μικρότητα των απαιτήσεων του εκπαιδευτικού συστήματος: την εξειδίκευση, την επανάπαυση στην αποτελεσματικότητα της μεθόδου και την υπακοή στην απρόσωπη γραφειοκρατία που ορίζει το περιε ­ χόμενο , τη μέθοδο και αυτήν ακόμα την ιδεολογία της εκπαίδευσης . Αντί να μορφώνονται διαρκώς προς όφελος τόσο των ιδίων αλλά και των μαθητών τους, προτιμούν τον εύκολο δρόμο του επαγγελματισμού. Η ίδια -κυρίως- έννοια της μόρφωσης χάνει το νόημά της και μεταλλάσσεται σε ημιμόρφωση αγκιστρωμένη απαράβατα καθώς είναι σε εγκεκριμένα στοιχεία του πολιτισμού που, σαπίζοντας κάτω απ' την μαγική της εξουσία, ρέπουν προς την βαρβαρότητα .
Η ημιμόρφωση , σαν έννοια, εισάγεται από τον Adorno για να περιγράψει ένα φαινόμενο που, στα τέλη της δεκαετίας του χίλια εννιακόσια εξήντα, ήδη βρισκόταν σε πλήρη ανάπτυξη, αλλά έχει εν τω μεταξύ εξελιχθεί σε κοινωνικό στερεότυπο, συν­ δυαζόμενη με ενδιαφέροντες τρόπους προς την τεχνική εξέλιξη και την προσβασι ­ μότητα στην πληροφορία. Δύο κατηγορίες υπέρκεινται της ημιμόρφωσης : κουλτούρα και μόρφωση. Η κουλτούρα, (αντιφατική έως και αντίθετη σε πολλά σημεία με την ελληνική λέξη “πολιτισμός” που συνήθως την μεταφράζει και αναφέρεται στην λατι ­ νογενή civilization [από τις λέξεις πόλις και civitas αντίστοιχα] διαφέρει νοηματικά και από την λέξη “καλλιέργεια” που την μεταφέρει ακριβώς στην γλώσσα μας, αλλά έχει φορτισθεί νοηματικά με όλο τον ελληνικό μικροαστικό καθωσπρεπισμό του πρώτου μισού του εικοστού αιώνα και έχει αποδυναμωθεί) που είναι κοινωνική και ιστορική κατηγορία, έχει νοηματοδοτηθεί με ποικίλους τρόπους κατά την διάρκεια των αιώνων κυριαρχίας της αστικής τάξης και έχει περιλάβει όλη την μεγάλη πνευ ­ ματική παραγωγή (φιλοσοφική, καλλιτεχνική, επιστημονική), ενώ, στρεφόμενη στον εαυτό της και αρκούμενη σ' αυτόν μετατρέπεται στην γλώσσα της ξεπλυμένης φιλο ­σοφίας σε αξία . Η μόρφωση αναφέρεται στο άτομο και δεν είναι τίποτε άλλο παρά η κουλτούρα από τη μεριά της υποκειμενικής απόκτησής της . Δεν μπορεί παρά να γίνεται κατανοητή σαν δυναμικό πεδίο, μια και ουσιαστικά αφορά την δια­μεσολάβηση του κοινωνικού γίγνεσθαι, όχι μόνο στο επίπεδο της πνευματικότητας, αλλά και σε αυτό της πρακτικής στάσης απέναντι στο όλο στο οποίο ο άνθρωπος ανή ­κει.


Σημειώσεις
1 Λευτέρης Αναγνώστου, από την εισαγωγή στην “θεωρία της ημιμόρφωσης” του T. Adorno, σελ. 9
2 Η χρήση του όρου “προοδευτικός” και η μονοπώλησή του συνιστούν ένα από τα βασικά, αν και λιγότερο εντοπισμένα προβλήματα της αριστεράς σήμερα. Με την πρωταρχική έννοια του όρου, προοδευτική σήμερα είναι μόνον η δεξιά, μια και η αριστερά στον μεν κοινωνικό στίβο περιορίζεται σήμερα στην προσπάθεια διαφύλαξης των κεκτημένων των κοινωνικών αγώνων που επετεύχθησαν κατά τους προηγούμενους αιώνες, στον δε πολιτικό στην δια­φύλαξη του ανθρωπιστικού χαρακτήρα της πολιτικής πράξης...
3 Αναλυτικό πρόγραμμα, μέθοδος και ιδεολογία· με τον μανδύα της επιστημονικότητας και της δημοκρατικότητας η γραφειοκρατία επιβάλλει τις επιλογές που εξυπηρετούν την πα­γκόσμια διακυβέρνηση και χειραγωγεί την εκπαιδευτική κοινότητα. Η κοινή υποψία ρίχνει βαριά την σκιά της πάνω σε κάθε δάσκαλο που δεν υποτάσσεται και επιμένει να πράττει αλλιώς.
4 T. Adorno,”Θεωρία της ημιμόρφωσης”, σελ. 27
5 T. Adorno,”Θεωρία της ημιμόρφωσης”, σελ. 28
6 T. Adorno,”Θεωρία της ημιμόρφωσης”, σελ. 27
ΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ - 4